Gemaal Halfweg is nu al monument

Monumentenstatus voor Gemaal Halfweg in Amsterdam

Stadsdeel Nieuw-West in Amsterdam heeft eind 2021 op verzoek van Heemschut Amsterdam het Boezemgemaal*) Halfweg in Amsterdam-Westpoort aangewezen tot gemeentelijk monument. Het jonge monument is gebouwd in de periode van  1975 tot 1977

Het nieuwe, gemeentelijk monument verving in 1977 het uit 1852 daterende stoomgemaal van het Hoogheemraadschap Rijnland in Halfweg, dat al veel langer rijksmonument is. Ontwerper van het nieuwe gemaal is de Amsterdamse architect Dick Slebos (1923-2001), die nauw samenwerkte met het Amersfoortse ingenieursbureau DHV.

Het gemaal heeft een onderbouw met drie doorstroomkanalen waarin schroefvijzels zijn aangebracht die het overtollige water door middel van dieselmotoren wegpompten. Deze aandrijfmotoren zijn later door elektromotoren vervangen. Drie schroefvijzels zorgen ervoor dat het water uit de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder via het Zijkanaal F omhoog gebracht wordt naar het niveau van de Amerikahaven en het Noordzeekanaal. De bovenbouw bestaat uit drie naast elkaar geplaatste kappen met onder elk een schroefvijzel met eigen aandrijfkast en motor. De drie kappen zijn bepalend voor de karakteristieke architectuur.                                                                                                            Bouw van het nieuwe boezemgemaal  (juni 1976)

Heel bijzonder is het dat de opdrachtgever, het Hoogheemraadschap, ervoor heeft gekozen niet alleen aandacht te besteden aan de techniek, maar ook aan het zichtbare deel van het complex, de zogenaamde bovenbouw. Om dit te realiseren werd er gekozen voor een architect die dit zorgvuldig vorm kon geven  en voor een nauwe samenwerking tussen architect en ingenieur. Het resultaat, een functioneel en als gemaal herkenbaar gebouw, is een goed voorbeeld van integratie van techniek en architectuur.

Met een reeks van aanwijzingsverzoeken in 2020 en 2021 heeft Heemschut Amsterdam aandacht en waardering gevraagd voor de moderne  bouwkunst uit de periode 1966-1990. Dit eerste succes laat zien dat de gemeente Amsterdam inmiddels bezig is het onlangs geformuleerde beleid met betrekking tot Post ’65-architectuur ook daadwerkelijk uit te voeren. Voor een aan de rand van de stad gelegen utilitair complex als dit gemaal is dat van groot belang. Toekomstige aanpassingen aan veranderende techniek en de gevolgen van klimaatverandering voor het waterpeil zullen nodig zijn. Dankzij de beschermde status zullen die met respect voor de architectuur kunnen worden doorgevoerd.

Naast het gemaal is in 2012 een vispassage (ook met een vijzel) aangelegd. Een vispassage is een waterbouwkundig kunstwerk, dat tot doel heeft vissen toegang te geven tot een door een dijk, dam, stuw of sluis ontoegankelijk geworden achterland. Bij dit gemaal kunnen daardoor trekvissen als glasaaltjes (jonge paling) en (driedoornige) stekelbaarsjes het gemaal passeren.

Hoe de vispassage precies werkt is te zien in deze animatie: https://www.youtube.com/watch?v=sjJ2ukE426k

Bronnen: Erfgoedvereniging Heemschut, Beeldbankarchief Noord-Holland.

Foto’s gemaal: Leo Kranenburg

*) De boezem is het oppervlaktewater, dat ertoe dient om polderwater op te vangen en af te voeren. Het is dat deel van het oppervlaktewater binnen een waterschap dat geen vast peil heeft. Over het algemeen wordt het water uit de boezem op een rivier of een kanaal geloosd, die het water naar zee of naar het IJsselmeer brengen. Wanneer waterlozing niet op een natuurlijke manier mogelijk is, slaat een boezemgemaal het water uit. In andere gevallen wordt het boezemwater door middel van een uitwateringssluis geloosd.